Neurenberg

Toen ik onlangs de verjaardag van mijn 21-jarige dochter vierde, ontdekte ik tot mijn verbijstering dat ze nog nooit van de Code van Neurenberg had gehoord. Als mensenrechtenactivist zou ik me toch diep moeten schamen. Om eerlijk te zijn ging ik ervan uit dat kinderen op school genoeg mee zouden krijgen over de holocaust maar dat blijkt niet het geval te zijn. Persoonlijk was het ook wel verfrissend om de tien punten van de Code van Neurenberg nog eens na te lezen.

Het opfrisgesprek met mijn dochter was een mooie gelegenheid om ook iets te delen over belangrijke aspecten van de tweede wereldoorlog waar normaal gesproken in de geschiedschrijving weinig aandacht voor is. Als we spreken over de verschrikkingen die toen plaatsvonden is het goed om naast al het negatieve ook stil te staan bij het feit dat er een kleine groep Joden was die de oorlog in een relatief veilige omgeving wisten te overleven.

Anticiperen

Een belangrijke vraag in dit verhaal is of de joodse gemeenschap in Europa had kunnen anticiperen op de holocaust. In de jaren 30 waren de plannen van Adolf Hitler zeker niet geheim. In de autobiografie die hij vijftien jaar voor het uitbreken van de oorlog schreef, had Hitler deze namelijk al schaamteloos opgelepeld. Tijdens de vele toespraken die via de radio overal in Europa beluisterd konden worden, wond hij er geen doekjes om dat de nazi’s van plan waren om het joodse volk uit te roeien. Desondanks was de groep Joden in Europa die in de aanloop naar de oorlog hun winkeltje verkocht, hun geld van de bank haalde en stilletjes naar Amerika vertrok, relatief klein.

Mijn grootouders hebben in die periode een aantal joodse gezinnen geholpen om hun spullen tijdelijk op te slaan, zodat ze naar veilige oorden konden vertrekken. Het geld, sieraden, goud en zilver konden ze meenemen maar met name de schilderijen werden door mijn familie op een geheime locatie veiliggesteld. Na de oorlog werden de spulletjes weer opgehaald en konden de gezinnen in Europa, de VS, of wie weet in Israël, hun leven weer oppakken.

De wijze waarop mijn grootouders zich op de hoogte hielden van de ontwikkelingen in Duitsland en deze kennis wisten te vertalen naar concrete actie, die wellicht vele mensenlevens heeft gered, is voor mij altijd een inspiratie geweest als het gaat om mijn betrokkenheid bij het werk van Jubilee Campaign. Het is mooi om te zien hoe politici en actievoerders zich publiekelijk hardmaken voor Mensenrechten en godsdienstvrijheid in het bijzonder. Het is echter zeker net zo belangrijk om vroegtijdig de bredere context van een crisis te begrijpen en achter de schermen doelgericht maatregelen te treffen die wellicht veel effectiever zijn dan te wachten tot het te laat is.

Uitgekookte manipulatietechnieken

Het verbaast me dat in de jaren 30 zo weinig mensen de bui hebben zien aankomen. Het moet voor de joodse gemeenschappen toch overduidelijk geweest zijn dat ze gevaar liepen? Aan de andere kant kan ik me voorstellen dat er in de joodse wijken een beetje raar werd aangekeken tegen ‘die gekke oom’ die huis en haard achterliet op basis van het onwaarschijnlijke verhaal over een complot van de overheid tegen hun eigen joodse medeburgers. Begrijpelijk, omdat Joseph Goebbels, de uitvinder van de moderne propaganda, in de aanloop naar de holocaust effectief gebruik maakte van uitgekookte manipulatietechnieken. Van het dragen van de gele davidsster tot het verhuizen naar de getto’s en het vertrek naar de “werkkampen”; er werd steeds doelgericht het gevoel gecreëerd dat het om een tijdelijke maatregel ging en dat ‘het straks wel goed zou gaan komen’, zolang de Joden zich maar aan de opgelegde regels zouden houden.

De kennis over de bredere context van de holocaust wil ik mijn kinderen zeker niet onthouden. Gebrek aan inzicht is levensgevaarlijk en wellicht de reden waarom sommige mensen, ook in de politiek, de holocaust ongestraft kunnen misbruiken om hun eigen belangen te dienen en politieke doelstellingen te bekrachtigen. Daar moeten we ons verre van houden.