Vluchtelingen zijn slachtoffer van EU-deal met Turkije
Door de erbarmelijke omstandigheden in Turkse vluchtelingenkampen proberen veel mensen naar Europa te komen.
Vier weken geleden maakte de Europese Unie bekend dat Griekenland asielzoekers en migranten mag terugsturen naar Turkije. In ruil daarvoor krijgt Turkije niet alleen miljarden voor de opvang van vluchtelingen, maar worden ook de onderhandelingen over het EU-lidmaatschap hervat. De EU-Turkije deal staat echter al vanaf dag één onder druk, zeker nu de geruchten aanhouden dat Turkije vluchtelingen terugstuurt naar het levensgevaarlijke Syrië. Een analyse van de overeenkomst door jurist Marie-Thérèse Hengst toont aan dat de EU vooral pragmatisch te werk gaat en de naleving van de mensenrechten op het tweede plan stelt.
Op 18 maart maakte de Europese Unie haar deal met Turkije bekend: vanaf 20 maart mag Griekenland asielzoekers en migranten terugsturen naar Turkije. Migranten zonder recht op een vluchtelingenstatus mogen direct teruggestuurd worden. Van elke persoon die een asielaanvraag indient, moet Griekenland de aanvraag individueel behandelen. Maar ook deze tweede groep mensen kan Griekenland terugsturen naar Turkije. Dit is mogelijk op basis van al bestaand Europees recht.
Het moet dan gaan om de volgende twee situaties: (1) er is een land waar de asielzoeker eerder asiel had kunnen aanvragen, het ‘eerste land van asiel’, of (2) er is een veilig derde land waar de asielzoeker terecht kan. Het gaat dan om een land dat geen EU-lid is, zoals Turkije . In deze twee situaties mag Griekenland de asielaanvraag niet-ontvankelijk verklaren. De autoriteiten kijken dan niet meer of iemand werkelijk recht heeft op een vluchtelingenstatus. Dat zal het eerste land van asiel of het veilige derde land moeten doen. En Turkije valt in beide categorieën.
Onterecht
In principe moet Griekenland volgens de Europese en internationale regels alle aanvragen individueel behandelen. Maar het kan mensen dus wel terugsturen als sprake is van de twee eerder genoemde situaties. Het is echter mijn verwachting dat Griekenland verreweg de meeste aanvragen automatisch niet-ontvankelijk gaat verklaren. Het land kan namelijk de enorme stroom vluchtelingen niet meer aan. Ook past deze handelswijze bij het doel van de EU-Turkije deal: het indammen van de vluchtelingenstroom. Het gevaar hierbij is dat Griekenland situaties over het hoofd ziet waarin de asielaanvraag wél ontvankelijk is. Zo kan een vluchteling bijvoorbeeld familie hebben in een EU-lidstaat. Volgens het Europese recht kan het betreffende EU-land in dit geval beslissen over de asielaanvraag.
Onveilig
Verder is het opmerkelijk dat de EU zo gemakkelijk asielzoekers laat terugsturen naar Turkije. Het land staat namelijk niet bepaald bekend om zijn goede behandeling van vluchtelingen en naleving van mensenrechten in het algemeen. Tevens erkent Turkije niet het gehele VN-Vluchtelingenverdrag. Pragmatisme lijkt hier echter belangrijker dan het respecteren van mensenrechten. Griekenland zal Turkije, naar aanleiding van de deal, als veilig derde land aanmerken. Ook al zegt dat niets over de werkelijke situatie in Turkije.
Onlangs nog publiceerde Amnesty International (AI) een rapport waarin staat dat Turkije Syrische vluchtelingen terugstuurt naar hun land, notabene een oorlogsgebied. Dit is in strijd met het internationaal recht. Bovendien maakte AI eind vorig jaar al bekend dat Turkije de meeste Syrische vluchtelingen aan hun lot overlaat en hen geen werkvergunning verleent. Ze moeten zelf zien te overleven en vallen daardoor ten prooi aan uitbuiting, volgens het rapport. Deze leefomstandigheden zijn mede de oorzaak van de migrantenstroom vanuit Turkije naar Europa.
Positief is wel dat de EU met 6 miljard euro investeert in een goede opvang van vluchtelingen in Turkije. Dit gebeurt in twee fases: Turkije krijgt nu de helft, en pas in 2018 de andere 3 miljard. Dit geld moet goed en efficiënt besteed worden, maar het is de vraag of dat gaat gebeuren. De VN-vluchtelingenorganisatie (UNHCR) houdt in ieder geval toezicht, en wellicht vormen de hervatte gesprekken voor het EU-lidmaatschap ook een stok achter de deur.
Maar het gaat niet alleen om Turkije. Ook in Griekenland moet het één en ander veranderen. Hier is de situatie van veel vluchtelingen momenteel ronduit erbarmelijk. In Piraeus en Idomeni leven de mensen onder zeer slechte omstandigheden, omdat de Griekse overheid de toestroom niet kan verwerken. Volgens het EU-Turkijeplan krijgt Griekenland 280 miljoen euro aan hulp bij het verwerken van de asielaanvragen. Hopelijk wordt ook dit geld goed en efficiënt besteed.
Eén op één
Dan is er nog het afgesproken één-op-éénbeleid. Voor elke Syrische vluchteling die Griekenland terugstuurt naar Turkije, mag een Syrische vluchteling vanuit Turkije naar de EU. Deze regeling stuitte op veel kritiek vanwege het mensonterende karakter. Het beleid is – opnieuw – pragmatisch, maar verhoogt niet bepaald de menswaardigheid. Want hoe werkt dit in de praktijk? Wordt er strikt gekeken naar de aantallen? Hoe zit hen dan met gezinnen? Worden die uit elkaar gehaald? Waarschijnlijk niet. Dus moeten ze dan langer wachten?
Met alle gemaakte afspraken wil de EU het werk van smokkelaars moeilijker maken en zo de migratiestroom indammen. Maar de kampen in Turkije zitten vol en de situatie is er slecht. Het is daarom moeilijk voor te stellen dat mensen blijven wachten tot ze naar Europa mogen. Waarschijnlijk zullen ze nieuwe routes vinden. Bijvoorbeeld vanuit Turkije over land naar Bulgarije, of weer direct naar Italië. Dat laatste lijkt al het geval te zijn, want de vluchtelingenstroom via Italië groeit alweer. En vermoedelijk draagt de deal met Turkije hieraan bij.